Scientia

Scientia (del latino scientia, cognoscentia) es le diverse ramos del saper human que pote distinguer se e classificar se per su objecto de studio differente e per su methodo de recerca del saper o del veritate.

Scientia
instantia de: disciplina academic[*], Wissenschaft[*]
subclasse de: knowledge system[*]
parte de: science, technology, engineering, and mathematics[*]
Commons: Science

Historia

Prime historia

Le scientia non ha un origine unic. Plus tosto, methodos systematic emergeva gradualmente durante decenas de milles de annos,[39][40] assumente formas differente circum le mundo, e pauc detalios es cognoscite sur le disveloppamentos le plus antique. Probabilemente, feminas jocava un rolo central in le scientia prehistoric,[41] como anque faceva ceremonias religiose.[42] Alcun studiosos usa le termino "protoscientia" pro designar activitates del passato que resimila le scientia moderne in certe ma non omne characteristicas;[43][44][45] tamen, iste nomine ha essite criticate como denigrante,[46] o troppo suggestive de presentismo, pensar sur ille activitates solmente in relation al categorias moderne.[47]

Le evidentia directe pro processos scientific deveni plus clar con le apparition de systemas de scriptura in civilisationes prime como le Ancian Egypto e Mesopotamia, que creava le prime registros scripte in le historia del scientia circa 3000 a 1200 a.C.[15]: 12–15 [16] Ben que le parolas e conceptos de "scientia" e "natura" non faceva parte del panorama conceptual de ille epocha, le ancian egyptios e mesopotamianos faceva contributiones que trovarea plus tarde un loco in le scientia greco e medieval: mathematica, astronomia, e medicina.[48][15]: 12  Ab le 3e millennio a.C., le ancian egyptios disveloppava un systema de numeration decimal,[49] resolveva problemas practic per medio de geometria,[50] e elaborava un calendario.[51] Lor therapias medic involveva tractamentos con medicamentos e le supernatural, tal como preces, incantationes, e rituales.[15]: 9 

Le ancian mesopotamianos usava cognoscentia sur le proprietates de differente productos natural pro manufacturar ceramica, faience, vitro, sapon, metallos, calce, e impermeabilisation.[52] Illes studiava physiologia, anatomia, comportamento, e astrologia de animales pro scopos divinatori.[53] Le mesopotamianos habeva un interesse intense in medicina[52] e le prime prescriptiones medic appareva in sumeriano durante le Tertie Dynastia de Ur.[54] Illes pare haber studiate subjectos scientific con applicationes practic o religiose e haber pauc interesse in satisfacer curiositate.[52]

Antiquitate classic

In le antiquitate classic, il non existe un analogo real de un scientista moderne. In vice, individuos ben educate, generalmente de classe superior, e quasi universalmente mascule, faceva differente investigationes in le natura quando illes poteva permitter se le tempore.[55] Ante le invention o revelation del concepto de phusis o natura per le philosophos pre-socratic, on usava le mesme parolas pro describer le "via" natural in le qual un planta cresce,[56] e le "via" in le qual, per exemplo, un tribo adora un deo particular. Pro iste ration, on argumenta que iste homines esseva le prime philosophos in le senso stricte e le prime a distinguer clarmente "natura" e "convention".[57]

Le prime philosophos grec del schola milesian, que esseva fundate per Thales de Miletus e posteriormente continuate per su successores Anaximandro e Anaximenes, esseva le prime a essayar a explicar phenomenos natural sin recurrer al supernatural.[58] Le pythagoricos disveloppava un philosophia de numeros complexe[59]: 467–68  e contribueva significantemente al evolution del scientia mathematic.[59]: 465  Le theoria del atomos esseva disveloppate per le philosopho grec Leucippo e su studente Democrito.[60][61] Postea, Epicuro elaborarea un cosmologia natural complete basate sur le atomismo e adoptarea un "canone" (regula, norma) que establiva criterios o standards physic de veritate scientific.[62] Le medico grec Hippocrate establiva le tradition de medicina systematic[63][64] e es cognoscite como "Le Patre del Medicina".[65]

Un puncto de inflexion in le historia del prime philosophia scientific esseva le exemplo de Socrates qui applicava le philosophia al studio del cosas human, includente le natura human, le natura del communitates politic, e le cognoscimento human mesme. Le methodo socratic, como registrate per le dialogos de Platon, es un methodo dialectic de elimination de hypotheses: hypotheses melior es trovate per identificar e eliminar continuemente illos que conduce a contradictiones. Le methodo socratic cerca veritates generalmente acceptate que forma credentias e los scrutina pro consistentia.[66] Socrates criticava le vetule typo de studio del physica como troppo speculative e carente de auto-critica.[67]

In le seculo IV a.C., Aristotele creava un programma systematic de philosophia teleologic.[68] In le seculo III a.C., le astronomo grec Aristarco de Samos esseva le prime a proponer un modello heliocentric del universo, con le Sol al centro e omne le planetas orbitante lo.[69] Le modello de Aristarco esseva largemente rejectate proque on credeva que illo violava le leges del physica,[69] durante que le Almagest de Ptolemeo, que contine un description geocentric del Systema Solar, esseva acceptate usque al prime Renascentia.[70][71] Le inventator e mathematico Archimedes de Syracusa faceva contributiones major al initios del calculo.[72] Plinio le Senior esseva un scriptor roman e polymatho, qui scribeva le encyclopedia seminal Historia Natural.[73][74][75]

Le notation positional pro representation de numeros probabilemente emergeva inter le seculos III e V p.C. al longe del routes commercial indian. Iste systema numeral rendeva le operationes arithmetic plus efficace e eventualmente deveniva le standard pro le mathematica a scala mundial.[76]

Medievo

A causa del collapso del Imperio Romano Occidental, le seculo V vide un declino intellectual, e le cognoscentia del conceptiones grec del mundo se deteriorava in Europa Occidental.[15]: 194  Durante iste periodo, encyclopedistas latin como Isidoro de Sevilla conservava le majoritate del cognoscentia general antique.[77] Al contrario, a causa que le Imperio Byzantin resisteva attaccos de invasores, illes poteva conservar e meliorar le cognition anterior.[15]: 159  Johannes Philoponus, un scholastico byzantin in le annos 500, comenciava a questionar le doctrina aristotelic del physica, introducente le theoria de impeto.[15]: 307, 311, 363, 402  Su criticismo servi como inspiration a scholasticos medieval e a Galileo Galilei, qui extensivemente citava su obras dece seculos postea.[15]: 307–308 [78]

In le antiquitate tardive e le prime Medievo, le phenomeno natural esseva principalmente examinate per le approche aristotelic. Iste approche include le quatro causas de Aristotele: material, formal, movente e causa final.[79] Multe textos classic grec esseva preservate per le Imperio Byzantin, e translationes arabic esseva facite per gruppos como le nestorianos e le monophysitas. Sub le califato, iste translationes arabic esseva posteriormente meliorate e disveloppate per scientistas arabic.[80] In le seculos VI e VII, le proxime imperio Sassanide stabiliva le Academia Medic de Gondeshapur, que es considerate per medicos grec, syriac e persian como le centro medical le plus importante del mundo antique.[81]

Le Casa del Sapientia esseva establite in Bagdad, Iraq, sub le Abbasidas,[82] ubi le studio islamic de Aristotelismo floreva[83] usque le invasiones mongol in le seculo XIII. Ibn al-Haytham, plus cognoscite como Alhazen, comenciava experimentar como medio pro acquisition de cognoscentia[84][85] e refutava le theoria de vision de Ptolemeo[86]: Libro I, [6.54]. p. 372  Le compilation del Canone Medicinal de Avicenna, un encyclopedia medical, es considerate un del publicationes le plus importante in medicina e esseva usate usque le seculo XVIII.[87]

In le seculo XI, le majoritate de Europa deveniva christian,[15]: 204  e in 1088, le Universitate de Bologna emergeva como le prime universitate in Europa.[88] Como tal, le demanda pro translationes in latino de textos antique e scientific cresceva,[15]: 204  essente un contribution principal al Renascentia del seculo XII. Le scholasticismo del Renascentia in le Europa occidental floreva, con experimentos realisate per observar, describer e classificar subjectos in le natura.[89] In le seculo XIII, professores e studentes de medicina a Bologna comenciava a aperir corpores human, conducente al prime manual de anatomia basate sur dissection human per Mondino de Luzzi.[90]

Renascentia

Nove disveloppamentos in optica jocava un rolo in le initio del Renascentia, sia per defiar ideas metaphysic prolongate sur perception, que per contribuer al melioramento e disveloppamento de technologia como le camera obscur e le telescopio. Al initio del Renascentia, Roger Bacon, Vitello, e John Peckham construeva cata un ontologia scholastic super un catena causal que comenciava con sensation, perception, e finalmente apperception del formas individual e universal de Aristotele.[86]: Libro I  Un modello de vision posteriormente cognoscite como perspectivismo esseva exploitate e studiate per le artistas del Renascentia. Iste theoria usa solmente tres del quatro causas de Aristotele: formal, material, e final.[91]

In le seculo XVI, Nicolao Copernico formulava un modello heliocentric del Systema Solar, affirmante que le planetas revolve circa le Sol, in vice del modello geocentric ubi le planetas e le Sol revolve circa le Terra. Isto se basava in un thema que le periodos orbital del planetas es plus longe pro le planetas que es plus distante del centro de motion, lo que ille trovava non concordar con le modello de Ptolemeo.[92]

Johannes Kepler e alteres questionava le notion que le sol function del oculo es perception, e dirigeva le foco principal in optica del oculo al propagation del lumine.[91][93] Kepler es melio cognoscite, tamen, pro meliorar le modello heliocentric de Copernico con le discoperta del leges planetari de Kepler. Kepler non rejectava le metaphysica aristotelic e describeva su labor como un cerca del Harmonia del Spheras.[94] Galileo faceva contributiones significative al astronomia, physica e ingenieria. Tamen, ille deveniva persequite post que le papa Urbano VIII le condemnava pro scriber sur le modello heliocentric.[95]

Le pressa de impression esseva largemente usate pro publicar argumentos scholar, incluse illos que disconveniva ampliate con le opiniones contemporanee sur le natura.[96] Francis Bacon e René Descartes publicava argumentos philosophic pro un nove typo de scientia non-aristotelic. Bacon poneva emphase super le importantia del experimento super le contemplation, questionava le conceptos aristotelic de causa formal e final, promoveva le idea que le scientia deberea studiar le leges del natura e le melioramento de tote vita human.[97] Descartes sublineava le pensamento individual e argumentava que le mathematica, plus que le geometria, deberea esser usate pro studiar le natura.[98]

Seculo del Lumines

Al comenciamento del Seculo del Lumines, Isaac Newton establiva le fundamento del mechanica classic con su Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica, influentiante le futur physicos.[99] Gottfried Wilhelm Leibniz incorporava terminos del physica aristotelic, nunc usate de un nove maniera non-teleologic. Isto implicava un cambio in le perspectiva sur objectos: objectos nunc esseva considerate como non haber scopos innate. Leibniz assumeva que differente typos de cosas opera totes secundo le mesme leges general del natura, sin causas formal o final special.[100]

Durante iste periodo, le proposito declarate e valor del scientia deveniva producer ricchessas e inventiones que meliorarea le vita human, in le senso materialistic de haber plus de alimentos, vestimentos e altere cosas. In le parolas de Bacon, "le scopo real e legitime del scientias es le dotar del vita human con nove inventiones e ricchessas", e ille discoragiava scientistas de sequer ideas philosophic o spiritual intangibile, que ille credeva contribueva pauco al felicitate human ultra "le fumo de speculationes subtil, sublime o placente".[101]

Le scientia durante le Seculo del Lumines esseva dominate per societates scientific[102] e academias, que largemente habeva substituite universitates como centros de investigation e developpamento scientific. Societates e academias esseva le bases del maturitate del profession scientific. Un altere importante evolution esseva le popularisation del scientia inter un population sempre plus litterate.[103] Philosophos del Seculo del Lumines seligeva un breve historia de precursores scientific – Galileo, Boyle, e principalmente Newton – como le guidas pro cata campo physic e social del epocha.[104]

Le seculo 18 viderea avantiamentos significante in le practica del medicina[105] e physica;[106] le developpamento del taxonomia biologic per Carl Linnaeus;[107] un nove comprehension de magnetismo e electricitate;[108] e le maturitate del chimia como disciplina.[109] Ideas sur le natura human, le societate, e le economia evolveva durante le Seculo del Lumines. Hume e altere pensatores scote del Seculo del Lumines developpava A Treatise of Human Nature, que se manifestava historicamente in obras per autores como James Burnett, Adam Ferguson, John Millar e William Robertson, totes misceva un studio scientific de como humanos se comportava in culturas antique e primitive con un conscientia forte del fortias determinante de modernitate.[110] Sociologia moderne originava in grande parte ab iste movimento.[111] In 1776, Adam Smith publicava The Wealth of Nations, que es frequentemente considerate le prime obra de economia moderne.[112]

Seculo XIX

Durante le seculo dece-nove, multe characteristicas distinctive del scientia moderne contemporanee comenciava a prender forma. Isto includeva le transformation del scientias biologic e physic, le uso frequente de instrumentos de precision, le emergentia de terminos como "biologo", "physico", "scientista", le augmento de professionalisation de illes qui studiava le natura, le scientistas acquireva autoritate cultural sur multe dimensiones del societate, industrialisation de numerose paises, prosperitate del scripturas de scientia popular e le apparition de jornales scientific.[113] Durante le tarde dece-none seculo, le psychologia emergeva como un disciplina separate del philosophia quando Wilhelm Wundt fundava le prime laboratorio de recerca psychologic in 1879.[114]

Durante le medio del dece-none seculo, Charles Darwin e Alfred Russel Wallace proponeva independentemente le theoria del evolution per selection natural in 1858, que explicava como plantas e animales differente originava e evolveva. Lor theoria esseva presentate detaliatemente in le libro de Darwin, "Sur le Origine del Species", publicate in 1859.[115] Separatemente, Gregor Mendel presentava su documento "Experimentos sur le Hybridation de Plantas" in 1865,[116] que delineava le principios del hereditate biologic, serviente como le base pro le genetica moderne.[117]

Al initio del dece-none seculo, John Dalton suggereva le theoria atomic moderne, basate sur le idea original de Democritus de particulas indivisibile nominate atomos.[118] Le lege de conservation de energia, conservation de momento e conservation de massa suggereva un universo multo stabile ubi illo haberea pauc perdition de ressources. Tamen, con le advento del machina a vapor e le revolution industrial il habeva un augmentate comprension que non omne formas de energia ha le mesme qualitates de energia, le facilitate de conversion a labor utile o a un altere forma de energia.[119] Iste realisation conduceva al developpamento del leges de thermodynamica, in le quales le energia libere del universo es considerate como constantemente declinante: le entropia de un universo claudite augmenta con le tempore.[a]

Le theoria electromagnetic esseva stabilite in le dece-none seculo per le opera de Hans Christian Ørsted, André-Marie Ampère, Michael Faraday, James Clerk Maxwell, Oliver Heaviside e Heinrich Hertz. Le nove theoria levava questiones que non poteva esser facilemente respondite usante le structura de Newton. Le discoperta del radiation X inspirava le discoperta del radioactivitate per Henri Becquerel e Marie Curie in 1896,[122] Marie Curie deveniva alora le prime persona a ganiar duo premios Nobel.[123] In le anno sequente veniva le discoperta del prime particula subatomic, le electron.[124]

Seculo XX

In le prime medietate del seculo, le developpamento de antibioticos e fertilisatores artificial meliorava le conditiones del vita human globalmente.[125][126] Problemas ambiental nocive, como le depletion del ozono, acidification del oceano, eutrophication e cambio climatic attraheva le attention del publico e causava le initiation de studios ambiental.[127]

Durante iste periodo, le experimentos scientific deveniva sempre plus grande in scala e financiamento.[128] Le innovation technologic extensive stimulate per le Prime e Secunde Guerras Mundial e le Guerra Frigide provocava competitiones inter potentias global, tal como le Cursa Spatial[129] e le cursa armate nuclear.[130] Collaborationes international substantial esseva anque establite, malgrado conflictos armate.[131]

In le ultime parte del seculo 20, le recrutamento active de feminas e le elimination del discrimination de sexo augmentava significativemente le numero de scientistas feminin, ma grande disparitates de genere remaneva in alcun campos.[132] Le discoperta del radiation cosmic de microundas in 1964[133] conducerea al rejection del modello del stato stationari del universo a favor del theoria del Big Bang de Georges Lemaître.[134]

Le seculo videva cambios fundamental in le disciplinas scientific. Le evolution deveniva un theoria unificate in le prime parte del seculo 20, quando le moderne synthesis reconciliava le evolution darwinian con le genetica classic.[135] Le theoria del relativitate de Albert Einstein e le developpamento del mechanica quantic complementa le mechanica classic pro describer le physica in extreme longitude, tempore e gravitate.[136][137] Le uso extensive de circuitos integrate in le ultime quarto del seculo 20, combinate con satellites de communication, conducerea a un revolution in le technologia del information e le ascendentia del internet global e le computator mobile, includente telephonos intelligente. Le necessitate de systematisation de massas de catenas causal longe e interligate e grande quantitates de datos conducerea al ascendentia del campos del theoria de systemas e modellation scientific assistite per computator.[138]

Seculo XXI

Le Projecto del Genoma Human esseva completate in 2003 per identificar e cartographar tote le genes del genoma human.[139] Le prime cellulas staminal human pluripotente inducite esseva create in 2006, permittente que cellulas adulte se transformarea in cellulas staminal e poteva converter a ulle typo de cellula trovate in le corpore.[140] Con le affirmation del discoperta del boson de Higgs in 2013, le ultime particula predicite per le Modello Standard del physica de particulas esseva trovate.[141] In 2015, on observava pro le prime vice le unda gravitational, predicite per le theoria general de relativitate un seculo previemente.[142][143] In 2019, le collaboration international Event Horizon Telescope presentava le prime imagine directe del disco de accretion de un foramine nigre.[144]

Classification

Un schema de classification es illo establite per le scientista de epistemologia ab Germania, Rudolf Carnap qui esseva le prime a divider le scientia in scientias pur e scientias applicate.

Scientias pur

Scientias pur o formal: In contraposition al scientias applicate illos non concerne le application practic. Illos utilisa le deduction como methodo de recerca del veritate.

• Logica
• Mathematica

Scientias applicate

Scientias applicate o factual:

Scientias natural

Scientias natural: Illos con le objectivo del studio del natura. Seque le methodo scientific:

• Astronomia
• Biologia
• Physica
• Chimia

Scientias social

Altere schemas distingue le:

Scientias social o Scientias Human: Illos es tote le scientias, in le plus ample acception, que se occupa del aspectos del esser human - cultura e societate- non studiate in le scientias natural. Le methodo depende de cata disciplina particular:

• Anthropologia
• Historia
• Psychologia
• Sociologia
• Economia

Scientias occulte

Scientias occulte o alternative: Le cognoscentia e practica mysteriose que desde le Antiquitate pretende penetrar e dominar le secretos del natura. Non seque le methodo scientific assi que illos non es recognoscite como disciplinas scientific. In general illos es considerate pseudoscientia

Galeria

• 
  Eclipse solar de 1919; photo per le expedition que provava le relativitate general de Einstein

Vide etiam

• Historia del scientia